سخن هرچه گویگ همه گفته اند 
بر باغ دانش همه رفته اند

با درود به همه اساتید و هنر آموزانی که با نگاه پر مهرشان دست نوشته های اینجانب را می خوانند. هرچند می دانم گاهاً مطالب تکراری است ولی به سهم خودم شاید دوست عزیزی که به این سایت رجوع می کند مطلب مفیدی را ببیند و مشکل کوچکی از او در زمینه ی ساخت تار رفع شود پس از همه ی اساتید بزرگوار در خواست می کنم چنانچه اشتباه یا نقصی در مطالب ذکر شده می بینند حتماً مرا مورد تفقد شان قرار داده  و به اینجانب اطلاع دهند.همچنین اگر در توضیح مطالب کوتاهی یا خلاصه نویسی شده یا عنوانی کامل توضیح داده نشده عذر خواهی کرده و آماده ی پاسخ گویی در حد بضاعتم به تمامی دوستان عزیز هستم.
 
اصفهان،1389

ــ فهرست مطالب

 
1.انتخاب چوب

2.برش و دور بری

3.شروع تراش

4.شیره کشی

5.دسته و سرپنجه

6.اتصال دسته به کاسه (تراز دسته )

7.ساخت خرک

8.تراز لبه ی کاسه ی تار

9.رنگ و زیر رنگ

10.انتخاب سیم ،پرده،پوست

انتخاب چوب توت :

از سال های بسیار دور استفاده از درخت توت جهت ساخت ساز های زخمه ای مانند: تار، سه تار، دوتار، تنبور در ایران عزیزمان متداول بوده. از طرفی درخت توت تقدس و جایگاهی خاص در بین مردم داشته به صورتی که تا مجبور به قطع کردن آن نمی شدند دست به این کار نمی زدنند حتی اگر برای خرید درخت پول خوبی هم پرداخت می شد این کار را خوش یُمن نمی دانستند. از طرفی دیگر در بیشتر شهرها و روستا ها این درخت را تکثیر و حتی در بعضی  از مناطق مکان هایی مختص پرورش این درخت بود(به جهت تولید برگ درخت توت برای کرم ابریشم) و حتی در این اواخر هم هنوز دربعضی از شهر ها در فصل رسیدن توت مردم به این مکان ها رفته و از میوه ی لذیذ آن استفاده می کنند.(آذربایجان غربی ، ارومیه).از طرفی در جامعه ایرانی موسیقی به طور اعم و ساز سازی به طور اخص از دید عوام دارای وجه ی خوبی نبوده و حتی بعد از گذشت چند دهه هنوز بعضی از مردم امرار معاش و گذران زندگی را از این راه صحیح نمی دانند.

بگذریم…

انتخاب چوب توت برای کاسه:

1.درخت تازه بریده شده باشد.

2.روی پوسته ی درخت شاخه نباشد(چون نظم رگه های چوب را به هم می زند).

3.قطر چوب انتخابی بین 50 تا 60 سانتی متر باشد.

4.فاصله رگه های سالیانه چوب بین 6 تا 8 میلی متر باشد.

رگه های بسیار پهن حدود 20 میلی متر نشان دهنده ی پر آبی محل رویش درخت یا بی بار بودن درخت است. از طرفی اگر غیر یک نواختی فاصله ها مثلاً چندین سال 5 میلی متر و چندین سال 15 میلی متر نشان دهنده ی پر آبی و کم آبی محل رویش درخت است. که این حالت از نظر جنس چوب خوب نمی باشد از طرفی در زیبایی آخر کار هم صورت خوشی ندارد.

5.آب خور چوب نپیچیده باشد.از مقطع برش درخت که به رگه های سالیانه نگاه می کنیم آب خور چوب در وسط تنه درخت باشد.این نشان دهنده ی تابش آفتاب به درخت در دو جهت شرقی غربی است.(در زمان های قدیم از روی مقطع برش خورده درختان برای پیدا کردن جهت جغرافیایی استفاده می کردند.) اغلب درختانی که در کنار دیوار باغ ها یا ساختمان های قدیمی رشد کرده اند آبخور آنها به یک طرف متمایل شده و در مرکز نیست و این چوب برای تراش کاسه مناسب نمی باشد.(از نظر زیبایی)

آبخور متمایل به یک طرف :
 
در زمان برش باید با دقت و حوصله ی زیاد این کار توسط استاد کاران ماهر انجام شود تا درختی که طی سالیان دراز به دست ما رسیده است با یک بیدقتی کوچک از بین نرود.این درخت سرمایه ی ملی ماست و در حال حاضر کسی به دنبال تکثیر و احیاء دوباره این درخت نیست.

2.برش و دور بری چوب

طول تنه ی مورد استفاده برای کاسه ی تار حدود55 سانتی متر است. حدود 15 سانتی متر از الگوی اصلی بزرگ تر است و این به خاطر آن است که اگر بعد از برش آبخور ترک جزئی یا پوسیدگی دیده شده بتوان با الگو بازی کرد و چند سانتی متر جایی بازی داشته باشیم. آبخور دوطرف تنه  مورد نظر را مشخص کرده توسط اره فلکه آبخور چوب  را به اندازه ی 2 سانتی متر می بریم . حال تنه ی ما به دو نیم دایره ی طولی برش خورده است. حالا مانند شکل زیر الگوی مستطیلی  را مطابق شکل روی مقطع تنه ها قرار داده و اضافه ی آنها را میبریم. دقت کنید در این حالت لنگه ها ی چوب سرو ته نشود. دقت شود در صورتی که بخواهیم تار ما چهار گل در بیاید باید در هنگام برش الگوی مستطیلی  دقت بیشتری کردتا مقداری از پوسته سفید درخت در انتهای تراش کاسه باقی بماند.سپس الگوی دور بری کاسه را روی هر کدام از لپ ها قرار داده و توسط اره فلکه دور بری میکنیم.دقت شود کاسه سمت ریشه و بیخ دسته سمت شاخه باشد.تا این جا کار ما در کارگاه چوب بری تمام شده و کاسه ها را به کارگاه منتقل میکنیم.

شیره کشی چوب :

مطلبی که باید قبل از تراش کاسه به ان اشاره کرد شیره کشی چوب است که از قدیم در ساز سازی سنتی مورد استفاده بوده است.به این صورت که درختی که بریده میشده را در مسیر اب روان مثلا جوی یا مادی قرار میدادند تا شیره ی درخت از بافت چوب خارج شود.در حال حاضر بدلیل نبود آب جاری پس از کلفت کاری کاسه ها راشماره زده و انها را داخل مخازن بزرگ اب قرار میدهم.پس از سه تا پنج ماه شیره  سیاه غلیظی از چوبها خارج میشود.حال کاسه ها را درون پلاستیک قرار داده و اجازه میدهیم به مرور زمان (حدود 5 ماه)هوا بخورد تا خشک شود.

شروع تراش کاسه :

ابتدا سرو ته چوب هارا باچسب چوب رقیق اغشته کرده و دو تکه کاسه را با چسب چوب به صورت چند نقطه به یکدیگر می چسبانیم وتا  24 ساعت در هوای ازاد میگذاریم بماند. سپس الگوی دهانه کاسه و نقاره را روی چوب کشیده و اندازه بیخ دسته را هم از لبه نقاره روی چوب رسم میکنیم.توسط اره ی تر بری اضافه ی بیخ دسته و کنار نقاره را می بریم. خط انحنای بین کاسه و نقاره را رسم کرده از پشت کاسه تا 6 سانتی متر و از سمت دهانه ها تا 3 سانتی متر به صورت حلال برش میدهیم. با استفاده از یک مغار لوله ای باز 25 میلیمتری شروع به تراش بیرون کاسه میکنیم.مراقب انحناهای کاسه باشید.چون امکان جبران اشتباه نیست.با بار کم کار کنید. پس از اتمام تراش بیرون کاسه و فرم تقریبی حال توسط تیغه رنده خراب دو تکیه چسبیده شده را از یکدیگر جدا میکنیم . دور لبه کاسه را به فاصله 4 سانتی متر خط می کشیم و توسط مغار لوله ای و قاشقی شروع به تراشیدن داخل کاسه میکنیم.دقت شود که چوب تراست و ضخامت کار کم نشود. هر روز پس از اتمام کار خرده های چوب را داخل کاسه ها ریخته و انها را داخل پلاستیک بزرگی قرار داده و در پلاستیک را ببندید.این کار از ترک خوردن و پیچیدن چوب جلوگیری میکند.پس از سبک شدن کاسه ها انها را داخل پلاستیک گذاشته و گوشه ی انرا باز بگذارید.3 تا5 ماه زمان لازم است تا بتوان کاسه ها را از پلاستیک خارج کرد.

دسته و سرپنجه :

چوب متداول برای دسته ی تار گردو است (البته از چوب درخت زردآلو نیز استفاده می شده و می شود). نکته قابل توجه برای انتخاب چوب دسته چگالی چوب می باشد. بعضاً چوب های گردویی دیده می شود که بسیار تیره و خوش تراش هستند ولی چگالی آنها  بالا است.(جرم در واحد حجم) باید دقت کرد که بعد از نصب استخوان ها تعادل ساز حفظ شود و دست نوازنده در هنگام ساز زدن اذیت نشود. بنابراین زیبایی چوبی که برای دسته و سرپنجه استفاده می شود یک طرف موضوع و در طرف دیگر وزن تمام شده ساز است. به این نکته هم اشاره می کنم که منظور ما استفاده از چوب های سفید و پوک (دار خشک) نیست. پس از برش چوب برای دسته با ضربه ای ضعیف به آن می توان کیفیت و طنین آن را امتحان کرد.

برش چوب دسته :

چنانچه قبلا گفته شد جهت راه چوب برای برش دسته مهم است . به نحوی که حلقه های سالیانه باید عمود بر کاسه باشد. چوب انتخاب شده رگ راست و بدون گره باشد.ابعاده چوب برای دسته 4×6×50 می باشد که اضافات آن در مراحل پرداخت برداشته می شود .

سرپنجه :

چوب سرپنجه و اتصالات ما بین آن هم گردو است. رگه های چوب سرپنجه با رگه های چوب دسته هم راستا باشد. گاهاً دیده می شود که گوشی های تار در سر پنجه قفل می شود یا برعکس هرز می چرخد. همچنین در موقع تعویض سیم دیده میشود روی ساق گوشی پله افتاده که به خاطره نرم بودن جنس چوب استفاده شده برای گوشی است. انتخاب چوب برای تراش گوشی برای برطرف کردن این اشکال رول مهمی را بازی می کند. در صورتی که جنس چوب گوشی بیش از حد سفت باشد باعث می شود سوراخ سرپنجه به مرور زمان گشاد شود و در صورتی که بیش از حد نرم باشد خود ساق گوشی لبه می دهد و اجازه نمی دهد گوشی در سرپنجه در جای خود سفت شود و هرز می چرخد. اگر جنس چوب استفاده شده برای سرپنجه و گوشی یکی انتخاب شود با این مشکلات روبه رو نمی شوید. وزن تمام شده ی یک تار پس از پرداخت بین 1900 تا 2200 گرم می باشد که این بستگی به چگالی چوبی دارد که برای کاسه و دسته انتخاب می شود . از طرفی دقت شود چون چوب استفاده شده برای کاسه تنوع زیادی دارد (سفتی و نرمی ) نمی توان ضخامت یکسانی را برای تمامی چوب ها به کار برد. نکته ای که باید به آن اشاره کرد وزن کردن هر لپ کاسه در زمان تراش داخلی است به نحوی که کاسه اس که فرم بیرونی آن تمام شده و بغیر از پرداخت کاری ندارد را باز کرده و شروع به تراش می کنیم پس از هر بار مقار زدن داخل کاسه ها ، آنها را توسط ترازو وزن می کنیم. وزن کاسه ها را برای هر کاسه حدوداً بین 850تا 950 گرم همان طور که گفته شد به تناسب سفتی یا نرمی چوب مورد استفاده ، تمام می کنیم.

اتصال دسته به کاسه :

بعد از انکه قوس های روی دسته انجام شد و فوفل روی دسته هم نصب شد حال نوبت به اتصال دسته به کاسه می شود. در موقع اتصال دسته به کاسه توسط یک خط کش فلزی دقیق 80 سانتی متری پس از آنکه فاق و زبانه آماده شد آنها را نتصل کرده حال خط کش را  از طرف نری روی دسته و لبه  کاسه قرار می دهیم. باید سه نقطه را تا پایان کار به دقت زیر نظر داشته باشیم.

1.لبه کاسه

2.لبه نقاره(انتهای دسته)

3.محل اتصال شیطانک

خط کش باید در نقطه 2 و 3 چسبیده باشد و در نقطه 1 حدوداً 2 میلی متر هوا خور داشته باشد به عبارتی لبه کاسه نسبت به دونقطه دیگر باید پایین تر باشد.

نکته:اگر لبه کاسه (سمت سیم گیر) بیشتر از 2 میلی متر پایین تر باشد ، پایین دسته تا قطعاً گز میزند.

اگر لبه کاسه(سمت سیم گیر) بالاتر از دو نقطه ذکر شده باشد سیم ها خیلی سفت می شود و زیر دست چپ نوازنده اذیت می شود.(در بعضی موارد که مشاهده می شود ارتفاع خرک کوتاه تر از استاندارد است (کمتر از 17 میلی متر) قطعاً با چنین مشکلی مواجه شده اند. پس تنظیم دقیق دسته در موقع اتصال بسیار حائز اهمیت است.

پس از آنکه تنظیم دقیق دسته انجام شد با سریشم گرم محل اتصال فاق و زبانه را می چسبانیم.

بعد از اتصال دسته به کاسه نوبت به نصب استخوان های روی دسته تار می رسد.

لازم به یاد آوری است تنها استفاده از سریشم گرم و یا تراش کاسه با مغار دلیل بر خوش خوانی تار نیست و رعایت نکات زیادی باعث خوش خوانی تار می شود ، ولی برای تاری که طبق اصول علمی و دقیق کار شود (رعایت ضخامت های تراش به تناسب چوب مورد استفاده ، انتخاب چوب مرغوب،تراز درست و دقیق دسته به کاسه ، تراز لبه کاسه تار و …) قطعاً رول مهی را ایفا می کند و تاثیر به سزائی دارد.

ساخت خرک ، سیم گیر و شیطانک :

با انتخاب یک شاخ کهنه قوچ کوهی ابتدا حدود 2 الی3 سانتی متر از ته شاخ را به صورت عرضی توسط اره آهن بر برش می دهیم و بعد از آن 6 سانت ،6 سانت به صورت عرضی تا سر شاخ را می بریم. حال هر کدام از قطعه های بریده شده را برسی کرده و به تناسب با دقت به صورت طولی برش می دهیم

خرک: ضخیم ترین قطعه برش خورده را برداشته و دو طرف آن را برسی کرده و از یک مکعب مستطیل به ابعاد50×30×15 میلی متر آماده می کنیم. الگوی خرکی را که می خواهیم روی تکه شاخ چسبانیده و با اره مویی دور آن را می بریم. تیغ اره مورده استفاده شماره 2 یا 3 می باشد. بعد از دور بری شاخ توسط سوهان های کیفی شروع به پرداخت می کنیم. زیبایی و ظرافت خرک تار را می توانید در عکس های خرکی که از روی تار استاد یحیی گرفته شده است را ببینید. برای سیم گیر و شیطانک هم با انتخاب شاخ مناسب از تکه های باقی مانده شاخ الگو گذاری ، دور بری و سپس پرداخت شود.

تراز لبه کاسه تار :

1.کاسه را از بیخ دسته به گیره رو میزی میبندیم

2.روی خط درز طولی کاسه و نقاره سمت سیم گیر (A) و بیخ دسته یک خط کش به صورت عمودی قرار می دهیم.

3.توسط یک ریسمان (شاقول) که از روی خط کش به کف کاسه آویزان می کنیم تا به ته کاسه محل درز پایین کاسه برسد.

4.آنقدر کاسه را بین گیره تکان می دهیم تا شاقول درست روی خط درز پایین کاسه قرار گیرد.

5.از محکم بودن گیره مطمئن شوید.

6.از انتهای کاسه 5 سانتی متر و انتهای نقاره 1.5 سانتی متر به طرف محل اتصال دو دهانه یا دو دل علامت میزنیم

7.حال تراز ، را روی لبه کاسه و نقاره قرار می دهیم و مشخص می شود چه نقاطی بالا یا پایین هستند. (چهار نقطه A ،B  ، C و D )

این چهار نقطه تا پایان کار به هیچ عنوان پاک یا تغییر داده نمی شوند.

8.یک شیشه روی دهانه تار قرار می دهیم. تنها محل تماس کاسه با شیشه نقاط A ، B ، C  ، D می باشند.

9.حالا افتادگی پیش کاسه را که بین 6 تا 7 میلی متر می باشد اجرا می کنیم

10.برای تنظیم دقیق و اجرای زیبای آن از پرگار استفاده کنید.

11.حالا مضراب خور لبه ی کاسه را پیاده می کنیم که حدوداً روی 6 میلی متر تمام می شود.

12.دوباره پرگار را بین دو دل کاسه و نقاره قرار داده و دوطرف نقاره و کاسه را از زیر شیشه اندازه گیری می کنیم.

رنگ و زیر رنگی :

برای رنگ کرن ساز باید لاک و الکل را آماده کرد. لاک موجود در بازار به دو رنگ قهوه ای و یا سفید (شفاف) در دسترس است. فراخور سلیقه یکی از دو لاک را تهیه و با الکل ترکیب کنید.

میزان ترکیب لاک و الکل:

معمولاً100 گرم لاک را در 600 سی سی الکل(یک بطری الکل) باید حل کرد. بهترین دما برای ترکیب لاک و الکل 25 تا 30 درجه است. در زمستان دقت کنید که الکل را در مجاورت بخاری یا شوفاژ قرار داده تا دمای آن بالا بیاید و بعد با لاک ترکیب کنید. به این صورت که لاک را در بطری الکل ریخته درب آن را بسته و کمی تکان می دهیم. پس از چند دقیقه لاک در الکل حل می شود. آن را چند بار از صافی عبور می دهیم و در بطری تمیزی میریزیم. ذکر این نکته لازم است و آن اینکه در بعضی موارد با اضافه کردن لاک به الکل لاک در بطری حل نمی شود و ته بطری ته نشین می شود. در این صورت یا لاک ما فاسد شده است یا الکل ما کیفیت خوبی ندارد و درصد ناخالصی الکل زیاد است.

زیر رنگی ساز :

بهترین و زیباترین رنگ برای تار همان رنگی است که چوب توت به مرور زمان ( 3 الی 5 ماه ) از خود نشان می دهد. در صورتی که پرداخت نهایی تار انجام شد می توانید تار را در جایی که نور مستقیم به ان نتابد قرار داده و هرهفته آن را بچرخدانید. مشاهده می کنید که پس از 3 تا 5 ماه رنگ چوب از زردی به قهوه ای باز و یا سیر تغییر کرده که بسیار زیباست و آماده لاک الکل می باشد. اما در مواردی پیش می آید که شخصی که تار را سفارش می دهد رنگی به غیر از این رنگ می خواهد پس باید از زیر رنگی استفاده کرد. چندین نوع زیر رنگی برای چوب استفاده می شود که تعدادی از آنها مخصوص درب و دکوراسیون هستند ولی زیر رنگی که بیشتر برای ساز سازی استفاده می شود رنگ سدیم بی کرومات  است. این پودر را می توانید از فرشگاه های مواد شیمیایی تهیه کنید. حلال این پودر آب است. میزان ترکیب آن دست شماست به صورتی که هرچقدر آب اضافه کنید رنگ باز تر می شود. در هنگام ترکیب با آب حتماً با دستکش و ماسک کار کنید. زیر رنگی آماده شده را حتما ابتدا روی یک تکه چوب تست کنید. حال شروع به زدن زیر رنگی کنید و یک پاس تمام کاسه را رنگ کنید. دقت کنید این کار سریع انجام شود و جاهایی که قبلا زیررنگ خورده و خشک شده را دوباره زیررنگی نزنید ، چون کار شما دو رنگی میشود. پس از یک پاس زیررنگی 24 ساعت استراحت بدهید و پس از آن شروع به لاک الکل کنید. همیشه رنگ زیررنگی پس از لاک الکل دو تا سه پرده پرنگ تر می شود ، پس دقت کنید که ساز شما بیش از حد تیره نشود.

تراز روی دسته ی تار :

زمانی که پشت دسته آماده و ابعاد دسته آماده ی وصل شدن به کاسه شد،پهنای دسته در بالا و پایین(35-36میلی متر) یا (36-37میلی متر) و قوس پشت دسته هم انجام شد ، قبل از چسباندن فوفل وسط دسته را علامت میزنیم (حدود 23سانتی متر) و توسط رنده مشتی وسط دسته را حدوداً 7/0 میلی متر قوس میدهیم.توسط خط کش چک کنید که یکنواخت بار بردارید . حالا روی دسته محل قرار گرفتن فوفل را با تیره دار خط بزنید تا دو طرف دسته که باید استخوان چسبانده شود مشخص شود. حالا دو طرف دسته را مانند شکل زیر،یعنی محل قرار گرفتن استخوان ها را  توسط رنده ی مشتی رنده کنید. سپس فوفل را روی دسته دقیقاً جایی که با تیره دار علامت زده ایم توسط سریشم گرم بچسبانید، پس از 24 ساعت حال نوبت به اتصال دسته به کاسه است که مراحل آن قبلاً ذکر شده است .عده ای از اساتید گرامی قوس های روی دسته را پس از چسباندن فوفل و استخوان انجام میدهند.

ادامه در هفته های آینده ،،،با سپاس از همراهی شما